اختلال اسکیزوفرنی یکی از پیچیده‌ترین و در عین حال کم‌درک‌شده‌ترین اختلالات روانی است. بسیاری از افراد تصور می‌کنند اسکیزوفرنی یعنی داشتن دو شخصیت یا نوعی چندشخصیتی بودن؛ اما واقعیت این است که اسکیزوفرنی هیچ ارتباطی با اختلالات شخصیت چندگانه ندارد. بلکه بیشتر به “تجزیه‌ی فرآیندهای فکری” و “ناتوانی در درک واقعیت به شکل منسجم” اشاره دارد.
در این مقاله از کلینیک روانشناسی سمانه خلیلی، با زبانی ساده ولی علمی می‌خواهیم به بررسی علائم، علل و درمان‌های مؤثر اسکیزوفرنی بپردازیم.
اسکیزوفرنی یعنی چه؟
واژه “Schizophrenia” از دو بخش تشکیل شده: «Schizo» به معنی شکاف یا تجزیه و «Phrenia» به معنی ذهن. اما برخلاف ظاهرش، این اختلال به معنای “ذهن دوپاره” نیست، بلکه به الگوهای آشفته‌ی تفکر، درک، احساس و رفتار اشاره دارد.
انواع علائم اسکیزوفرنی
۱. علائم مثبت (یعنی چیزهایی که به تجربه فرد اضافه می‌شوند)
این دسته از علائم در حالت عادی وجود ندارند و در اسکیزوفرنی به تجربه فرد اضافه می‌شوند:
- توهم‌ها (Hallucinations): شنیدن صداهایی که وجود خارجی ندارند (شایع‌ترین نوع)، یا دیدن تصاویر خیالی.
- هذیان‌ها (Delusions): باورهای غلط و تغییرناپذیر، مانند اینکه فرد فکر کند دیگران ذهن او را کنترل می‌کنند یا تلویزیون با او حرف می‌زند.
- گفتار پریشان: جملاتی که از نظر معنایی بی‌ربط یا به‌هم‌ریخته هستند.
- رفتارهای عجیب یا کاتاتونیک: رفتارهای بی‌هدف، حالت‌های خشکی یا عدم واکنش نسبت به محیط.
۲. علائم منفی (یعنی کاهش یا از بین رفتن توانایی‌های طبیعی)
- بی‌احساسی یا “لبخند یخ‌زده”: نداشتن واکنش عاطفی حتی در موقعیت‌های غیرمنتظره.
- فقر کلامی (Alogia): پاسخ‌های کوتاه و بدون جزئیات.
- بی‌انگیزگی (Avolition): ناتوانی در شروع یا ادامه‌ی فعالیت‌های روزمره مثل رفتن به مدرسه یا محل کار.
۳. علائم شناختی (تأثیر بر حافظه و تمرکز)
- اختلال در حافظه کاری (مثلاً یادآوری شماره تلفن در آنِ واحد)
- دشواری در یادگیری مفاهیم جدید
- کاهش تمرکز و سازمان‌دهی افکار
مراحل بیماری اسکیزوفرنی
- مرحله‌ی پیش‌درآمد (Prodromal): فرد ممکن است گوشه‌گیر شود، افسرده یا مضطرب به‌نظر برسد. این مرحله می‌تواند هفته‌ها تا ماه‌ها طول بکشد.
- مرحله‌ی فعال: علائم مثبت ظاهر می‌شوند. توهم، هذیان، گفتار و رفتار عجیب.
- مرحله‌ی باقیمانده (Residual): شدت علائم کاهش می‌یابد ولی ممکن است علائم منفی یا شناختی باقی بمانند.
مثال واقعی از شخصی که بیماری اسکیزوفرنی دارد : «علیرضا، ۳۰ ساله، مهندس برق»
علیرضا یک مهندس برق باهوش و اهل مطالعه بود که همیشه به‌دنبال پیشرفت در کار و زندگی‌اش بود. حدود یک سال پس از پایان دانشگاه، اطرافیانش متوجه تغییراتی عجیب در رفتارش شدند. او کم‌کم منزوی شد، تلفن‌های دوستانش را جواب نمی‌داد و در جلسات کاری سکوت می‌کرد یا حرف‌هایی می‌زد که بی‌ربط به موضوع جلسه بودند.
با گذشت زمان، علیرضا شروع کرد به گفتن اینکه «یک سیستم شنود در دیوار دفترش نصب شده» یا «افرادی از طریق لپ‌تاپ افکارش را کنترل می‌کنند». او اصرار داشت که ایمیل‌هایی که دریافت می‌کند، حاوی پیام‌های رمزگذاری‌شده هستند که فقط خودش متوجه‌شان می‌شود.
خانواده‌اش ابتدا فکر می‌کردند دچار استرس یا خستگی شغلی شده، اما وقتی علیرضا یک شب تمام سیم‌کشی خانه را قطع کرد تا «دستگاه شنود» را از کار بیندازد، آنها با مشورت یک روانپزشک به او کمک کردند تا وارد فرآیند تشخیص شود.
اسکیزوفرنی چرا به‌وجود می‌آید؟
هنوز دلیل قطعی مشخص نشده، اما تحقیقات چند عامل را در بروز این اختلال مؤثر می‌دانند:
در مرکز روانشناسی درک زندگی به مدیریت سمانه خلیلی، دارای گواهینامه معتبر ISH/IIPMT در هیپنوتیزم درمانی، برای اطلاعات بیشتر کلیک کنید.
- عدم تعادل شیمیایی در مغز: به‌ویژه افزایش فعالیت دوپامین در برخی نواحی مغز
- ژنتیک: داشتن سابقه خانوادگی احتمال ابتلا را بالا می‌برد
- عوامل محیطی: عفونت‌های پیش از تولد، استرس‌های شدید، یا شرایط خودایمنی مثل بیماری سلیاک
- هورمون‌ها: تفاوت شدت علائم بین زنان و مردان احتمالاً به خاطر تأثیر استروژن بر سیستم دوپامینی است
تشخیص اسکیزوفرنی
برای اینکه بتوان تشخیص رسمی داد:
- دست‌کم ۲ علامت از علائم اصلی (هذیان، توهم، گفتار پریشان، رفتار عجیب یا علائم منفی) باید وجود داشته باشد
- حداقل یکی از آنها باید از بین هذیان، توهم یا گفتار پریشان باشد
- این علائم باید حداقل ۶ ماه ادامه داشته باشند که حداقل ۱ ماه آن شامل فاز فعال باشد
- علائم نباید ناشی از مصرف مواد یا بیماری جسمی دیگر باشند
روش‌های درمان اسکیزوفرنی در کلینیک روانشناسی سمانه خلیلی
۱. داروهای ضدروان‌پریشی (Antipsychotics)
این داروها با کاهش فعالیت دوپامین، به کنترل توهم و هذیان کمک می‌کنند. داروهایی مثل ریسپریدون، الانزاپین و کلوزاپین کاربرد زیادی دارند. البته باید با دقت و توسط روانپزشک تجویز و تنظیم شوند چون ممکن است عوارض جانبی داشته باشند.
2. روان‌درمانی فردی و خانوادگی
در کنار دارو، آموزش مهارت‌های زندگی، شناخت اختلال، تنظیم هیجان، درمان شناختی-رفتاری و جلسات خانواده‌درمانی نقش مهمی در کاهش عود و بهبود عملکرد ایفا می‌کنند.
3. توان‌بخشی روانی و اجتماعی
یادگیری مهارت‌های اجتماعی، شغلی و روزمره می‌تواند به فرد کمک کند تا زندگی مستقل‌تری داشته باشد.
در کلینیک روانشناسی سمانه خلیلی، باور ما این است که درمان فقط دارو نیست. اسکیزوفرنی قابل کنترل است، به شرطی که زود تشخیص داده شود و با برنامه درمانی ترکیبی، مستمر و انسانی ادامه یابد. اگر شما یا یکی از نزدیکانتان با این نشانه‌ها مواجه هستید، برای ارزیابی تخصصی و شروع درمان، با ما تماس بگیرید.
